Гiсторыя

Гісторыя Лоеўскага раёна сыходзіць каранямі ў далёкае мінулае. Самыя старажытныя паселішчы, знойдзеныя на Лоеўшчыне, адносяцца да сярэдзіны каменнага стагоддзя. На тэрыторыі раёна абследавана больш за 30 гарадзішчаў і селішчаў, многія з іх з'яўляюцца помнікамі рэспубліканскага значэння (Дзяражычы, Чаплін, Мохаў). У тыя часы тут, на землях Лоеўшчыны, пражывалі плямёны дрыгавічоў, а злева ад Дняпра-радзімічаў.

Уся шматвяковая гісторыя Лоеўшчыны звязана з Дняпром, які звязвае Паўночнае мора з Чарнаморскім басейнам, г.зн. Скандынавію і Візантыю. У старажытнасці гэта быў гандлёвы шлях» З варагаў у грэкі".
Старажытны Лоеў пачынаўся на берагавых кручах. Калягорада ўзвышша адступала, утвараючы нізіну, зручную для прычальвання гандлёвых лодак і судоў. Тут спыняліся купцы падчас плаванняў уверх і ўніз па Дняпры. Магчыма, адсюль і пайшла назва Лоеў, ад слова "лойва" - шматмесны човен. Народная фантазія тлумачыць, што гэта назва ад слова «лой» - баранавы тлушч. Верагодна, купцы падчас падарожжаў па Дняпры спыняліся тут, каб папоўніць запасы ежы, бочкі з лоем захоўваліся на прыстанях.
Гістарычныя запісы сведчаць аб тым, што ў старажытнай мове існавала імя Лой. Не выключана, Лой тут зрабіў першыя пабудовы. Але хто ён быў: князь, заснавальнік племя? Ісціну ўстанаввіць не проста, але кожная версія вартая праверкі і вывучэння. Да таго ж гарадок Лоеў ёсць у Малдавіі, непадалёку ад Камянец-Падольска ёсць вёска Лоеўцы. Так што можна дапусціць, што перасяленцы з Валыні, Падоле і Галіцыі з'явіліся тут у перыяд Кіеўскай Русі і прынеслі сюды гэуюа загадкавую назву.

У эпоху феадальнай раздробленасці зямлі дрыгавічоў былі арэнай міжусобных сутыкненняў. Барацьба князёў за ўладу і зямлю несла народу гора і спусташэнне. Сведкі той трагічнай эпохі-рэшткі паселішчаў, спаленыя падчас нашэсцяў, наканечнікі стрэл, застрала ў абарончых валах. На Лоеўшчыне выяўлена некалькі могільнікаў перыяду Кіеўскай Русі. Раскопка курганоў доўгі час вялася толькі скарбашукальнікамі. Пра іх складаліся легенды. Толькі ў канцы XIX стагоддзя, дзякуючы працам В. З. Завітневіча, сына кіеўскага святара, курганы на Лоеўшчыне былі падвергнуты раскопкам і вывучэнню.

Археалагічныя помнікі Лоеўшчыны з'яўляюцца найкаштоўнейшай крыніцай вывучэння старажытнай гісторыі нашага краю, Беларусі. Не згасаецікавасць да іх і ў сучаснай гістарычнай навукі. З 1986 года на магільніку ў в. Абакумы і в. Мохаў працуе група студэнтаў Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта пад кіраўніцтвам дацэнта кафедры гісторыі А. А. Макушнікава.

Раскопкі паказалі, што на ўскраіне в. Мохаў размяшчаецца комплекс археалагічных помнікаў каменнага, бронзавага, жалезнага вякоў і сярэднявечча. Яго тэрыторыя ахоплівае не менш за 30 га плошчы.

Курганны магільнік ў в. Мохаў вядомы з канца XIX стагоддзя, ён налічвае звыш 600 насыпаў.

Сярод знаходак Мохаўскага гарадзішча – фрагменты жаночых касцюмаў і ўбораў (захаваліся і бронзавыя спіральныя завушніцы, шкляныя і каменныя пацеркі, рэдкая заходнееўрапейская манета X-XI стагоддзяў, нажы, вайсковыя даспехі і зброя, ганчарныя вырабы).

Вынікі раскопак сведчаць, што ў X-XI стагоддзі ў Мохаве размяшчалася найбуйнейшае ў Беларусі і адно з самых буйных ва Усходняй Еўропе паселішчаў эпохі станаўлення Кіеўскай Русі. У курганах пахаваныя воіны і гандляры. Асаблівасці пахавальных абрадаў і выяўленых пры раскопках прадметаў археалогіі сведчаць, што тут былі пахаваныя не толькі ўсходнія славяне, але і выхадцы з краін Усходняй і Паўночнай Прыбалтыкі.

Папярэдняе навуковае заключэнне зводзіцца да таго, што на мяжы I-II тысячагоддзяў нашай эры ў ваколіцах Мохава знаходзілася ваенна-гандлёва-рамеснае насельніцтва, якое кантралявала найбуйнейшую транспартную артэрыю Усходняй Еўропы–Днепр (летапісны шлях «з варагаў у грэкі»).
Што тычыцца Лоева, то і на тэрыторыі сучаснага гарадскога пасёлка выяўлена некалькі паселішчаў, якія адносяцца да IX-XI стагоддзяў. І першая летапісная згадка пра Лоеў 510 гадоў таму-гэта не дата заснавання паселішча, а дата чарговага спалення горада і крэпасці крымскімі татарамі Ахмед Гірэя, якія здзяйснялі набегі на землі Усходняй Еўропы і Прыбалтыкі. Дадзеныя археалагічных раскопак на Замкавай гары ў Лоеве сведчаць, што горад існаваў ужо ў X-XI стагоддзях.

У сваёй далейшай гісторыі на працягу амаль пяці стагоддзяў Лоеўшчына ўваходзіла ў склад Вялікага Княства Літоўскага-адной з найбуйнейшых дзяржаў Еўропы эпохі Сярэднявечча, і падзяліла лёс народаў, якія насяляюць гэтую дзяржаву.

У канцы XV стагоддзя з падзеннем мангола-татарскага прыгнёту і ўзмацненнем Маскоўскай дзяржавы абвастрыліся памежныя спрэчкі паміж Масквой і Вялікім Княствам Літоўскім. У пачатку XVI стагоддзя Маскоўскі васпан Іван III сфармуляваў асноўны прынцып знешняй палітыкі: уся руская зямля Божаю воляю з даўніны – наша вотчына". Пры Іване III пачаліся шматгадовыя войны за "памежныя землі", якія доўжыліся каля 150 гадоў і якія сталі спусташальнымі для Лоеўшчыны.

У канцы ліпеня 1649 года каля Лоева адбылася самая буйная бітва часоў казацка-сялянскай вайны 1648-1651гг. паміж войскамі ўкраінскага гетмана Багдана Хмяльніцкага і польскага Януша Радзівіла. Падчас двухдзённай бітвы пад Лоевам загінула больш за 12 тысяч воінаў. Бітва скончылася разгромам казацкіх войскаў.

У маі 1654 года зноў пачалася вайна паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай за землі Беларусі, Украіны, Прыбалтыкі.Тэрыторыя нашага краю зноў стала арэнай кровапралітных баявых дзеянняў.
Спустошаныя вайной дзяржавы падпісалі перамір'е ў 1667 годзе. Згодна яму Лоеў увайшоў у склад Рэчыцкага павета Мінскага ваяводства і застаўся ў межах Рэчы Паспалітай. Ён стаў уласнасцю Рэчыцкага войта М. С. Юдзіцкага і да другой паловы XIX стагоддзя належаў яго нашчадкам. Працяглыя войны, якія вяла Рэч Паспалітая, і ўнутраныя міжусобіцы былі спусташальнымі для Лоеўшчыны, скарацілася насельніцтва краю. Бесперапынныя паўстанні на Беларусі і міжусобная барацьба расшатвалаасновы Рэчы Паспалітай, што прывяло яе да глыбокага эканамічнага і палітычнага крызісу. У выніку другога падзелу Польшчы Лоеўшчына апынулася ў складзе Расійскай імперыі, і толькі ў 1926г. землі Лоеўшчыны ўвайшлі ў склад Беларусі.

Па стану на 1861 г. у Лоеве быў 361 сялянскі двор, дзве праваслаўныя царквы, 2 касцёлы, 2 яўрэйскія школы. Насельніцтва было ў асноўным праваслаўным. Як сведчаць гістарычныя дакументы, у Лоеве ў 1863 годзе было адкрыта народнае вучылішча. Да 1914 года ў Лоеве было 8 тысяч жыхароў, а ўсяго на тэрыторыі раёна было 90 населеных пунктаў. Праз раку Днепр быў пабудаваны мост, які адкрываў кароткі шлях да Чарнігава і Кіева.

Не абышлі Лоеў бокам і рэвалюцыйныя падзеі. Узначалілі рэвалюцыйную барацьбу на Лоеўшчыне салдаты і матросы, якія прыбылі з фронту,мясцовыя актывісты. Лоеўскі рэвалюцыйны камітэт прыводзіў у жыццё палітыку партыі бальшавікоў.

У гады Грамадзянскай вайны, у 1920 г., каляЛоева былі сканцэнтраваны караблі Дняпроўскай ваеннай флатыліі, якія здзейснілі гераічны прарыў праз моцна ўмацаваны раён белапалякоў. У выніку прарыву мост праз раку Дняпро быў знішчаны.

Лоеўскі раён утвораны 8 снежня 1926 года (тэрыторыя 1213 км кв., насельніцтва 28202 чал.).
16-18 сакавіка 1929 года адбыўся 2-і з'езд саветаў Лоеўскага раёна, на якім было прынята рашэнне аб калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Створаны першыя калгасы.

У 1931 годзе ў Лоеве пачалося будаўніцтва прамкамбіната і электрастанцыі. 18 кастрычніка 1932 года выйшаў першы нумар раённай газеты "Перамога". У жніўні 1933 года адкрыта першая ў раёне сярэдняя школа.

У жніўні 1941 года тэрыторыя Лоеўскага раёна акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Вялікая Айчынная вайна займае асаблівае месца ў гісторыі раёна. Менавіта з Лоеўскага плацдарма ў 1943 годзе пачыналася вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

За вызваленне Лоеўскага раёна 365 воінаў былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза. Імёны Герояў Дняпра ўвекавечаны на мемарыяле "Бітва за Днепр", у назвах вуліц горада, музеі бітвы за Дняпр. На тэрыторыі раёна пахавана звыш 10 тысяч воінаў, якія загінулі пры вызваленні раёна, сярод іх 43 Героя Савецкага Саюза. На франтах Вялікай Айчыннай вайны загінула больш за 4 тысячы ўраджэнцаў Лоеўшчыны, 5 лаяўчан сталі Героямі Савецкага Саюза. На тэрыторыі раёна знаходзіцца 42 помніка Вялікай Айчыннай вайны.

Да зыходу дня 16 кастрычніка 1943 года быў вызвалены г. п. Лоеў, а 22 лістапада і ўся тэрыторыя Лоеўскага раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

27 лютага 1944 года прынята сумесная пастанова Лоеўскага райвыканкама і РК КП(б)Б аб аднаўленні разбуранай вайной народнай гаспадаркі. У 1950 годзе адбываецца ўкрупненне калгасаў. Замест 57 дробных гаспадарак створана 19.

У 1962 годзе ў г.п. Лоеве пабудаваны бальнічны гарадок і сярэдняя школа на 520 вучнёўскіх месцаў.
25 снежня 1962 года Лоеўскі раён рэарганізаваны. Яго тэрыторыя перададзена Брагінскаму і Рэчыцкаму раёнам.

У красавіку 1963 года ў раённым цэнтры адкрыта педагагічнае вучылішча.

3 ліпеня 1966 года на цэнтральнай плошчы Лоева адкрыты 18-ці метровы манумент Славы ў гонар воінаў 61-й, 65-й і 16-й паветранай армій, якія вызвалялі раён.

1 жніўня 1966 года Лоеўскі раён адноўлены.

У 1972 годзе Лоеўскі раён узнагароджаны Памятным Чырвоным Сцягам ЦК КПСС, Савета Міністраў СССР, ВЦСПС і ЦК ВЛКСМ за высокія дасягненні ва ўсесаюзным спаборніцтве па павелічэнню вытворчасці і нарыхтовак прадукцыі жывёлагадоўлі.

У 1978 годзе выпушчана першая прадукцыя Лоеўскага маслазавода.

У 1981 годзеўтвораны саўгас імя Леніна – самая буйная гаспадарка ў раёне.

У 1985 годзе за высокія паказчыкі ў жывёлагадоўлі Лоеўскі раён узнагароджаны пераходзячым чырвоным сцягам ЦК КПБ, Савета Міністраў БССР і ЦК ЛКСМБ.

Да 40-годдзя бітвы за Днепр, 17 кастрычніка 1983 года, у г.п. Лоеў на грамадскіх пачатках адкрыты музей бітвы за Днепр.

У 1999 годзе для аховы дзяржаўнай мяжы з Украінай, якая праходзіць па рэках Сож І Днепр, у Лоеве ўтвораны атрад памежных катараў.